Auteursrecht op schaakproblemen

schaken-schaak-stukken-bord-probleem.jpgEen lezer vroeg me:

Voor onze schaakclub wil ik graag een boekje maken met partijen en schaakproblemen als studiemateriaal. Nu zijn er tientallen sites op internet waar je die materialen kunt vinden, maar vaak staat onderaan dat er copyright zit op die pagina’s. Kan ik ze dan toch overnemen?

Zo’n copyrightnotice onderaan een webpagina zegt over het algemeen weinig. Die wordt door de webdesigner in het template opgenomen en staat er dus altijd, ongeacht of deze nu terecht is. Maar goed, zo’n notice hoeft ook niet om auteursrecht te hebben. Waar het om gaat, is of het verslag het stempel van de maker draagt, pardon een eigen intellectuele schepping van de auteur is.

Bij een verslag van een werkelijk gespeelde partij kan ik me dat moeilijk voorstellen. Je noemt dan alleen de gedane zetten, en dat is een puur feitelijke manier van beschrijven. Een wedstrijdverslag (“Na tien minuten staren ging zijn trillende hand naar de e-pion, maar zodra hij deze gezet had bleek uit zijn houding dat dat een kapitale fout was”) is daarentegen wel auteursrechtelijk beschermd natuurlijk.

Of zouden de schakers auteursrecht hebben? Immers, als een zanger auteursrecht heeft op wat hij zingt, waarom een schaker dan niet op wat hij speelt. In het verleden is hierover geprocedeerd en de consensus lijkt te zijn dat dit toch niet opgaat. In Nederland concluderen Spoor/Verkade/Visser uit de literatuur dat auteursrecht op overzichten van zetten uit een schaakspel niet mogelijk is. En als het al kan, dan kan men vrijwel altijd via het citaatrecht toch nog de lijst met zetten weergeven.

Bij een schaakprobleem zou het wel eens anders kunnen liggen. Een schaakprobleem is een verzonnen stelling waarbij men bv. binnen 5 zetten mat of remise moet bereiken. Het verzinnen van die stelling is een creatief denkproces, net als het maken van een kruiswoordpuzzel of cryptogram. Je zou dus kunnen zeggen dat dat je eigen intellectuele creatie is van de puzzelmaker. Opmerkelijk genoeg zegt de British Chess Problem Society, de oudste schaakproblemenvereniging ter wereld, echter zonder voorbehoud:

There is no copyright on chess problems. But do acknowledge its composer and where it was first published (its source).

Ik zou zeggen dat dat wat te kort door de bocht is. Helaas kan ik geen bronnen vinden specifiek over dit onderwerp, maar ik zie niet in waarom een puzzel maken geen beschermd werk zou opleveren.

Een ander punt zijn de collecties van schaakproblemen of -partijen. Een individueel probleem of partijverslag is dan misschien publiek domein, maar iemand die er een hoop bij elkaar brengt, kan zijn eigen intellectuele creatie scheppen door de keuze van welke partijen hij neemt en welke volgorde hij hanteert. Je mag dan niet zomaar die collectie overnemen, ook al zijn de individuele elementen daaruit publiek domein.

En nou kan ik nergens dat citaat kwijt dat “schaken alleen een sport is als de stukken elk 50 kilo wegen.”

Arnoud

13 reacties

  1. Om negatieve beeldvorming over schakers te voorkomen, is het misschien goed op te merken dat topschakers zich niet druk maken om het auteursrecht op hun partijen uit winstbejag of wereldvreemdheid, maar om te voorkomen dat de openingen die ze spelen tot in detail bekend worden en wereldwijd door toekomstige tegenstanders kunnen worden opgezocht en voorbereid.

    Maar ze zijn door de werkelijkheid ingehaald. Toppartijen worden gespeeld aan digitale borden, de zetten gaan live de wereld over en zelfs amateurschakers hebben tegenwoordig databases met miljoenen schaakpartijen op topniveau, inclusief een regelmatige update met nieuwe partijen van de afgelopen weken.

  2. Hm, had ik dit bericht niet voor volgende week gepland? Wat maf.

    @Ren?: ik snap wat je bedoelt, maar het lijkt meer te spelen bij de geconstrueerde problemen. Daar zit wel degelijk een commercieel belang – zowel bij de bedenkers (in licentie geven) als bij de kopieerders (gratis boekjes met problemen compileren) ervan.

  3. Het verzinnen van die stelling is een creatief denkproces, net als het maken van een kruiswoordpuzzel of cryptogram

    Zou het mee kunnen spelen dat een schaakprobleem, ook al heb je het vanuit het niets helemaal zelf bedacht, met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid hetzelfde is, of in elk geval equivalent, met iets dat al door iemand anders bedacht is? (En zeer waarschijnlijk zelfs al honderd anderen.)

    Als je ze allemaal van dezelfde bron plukt lijkt het me wel in strijd met het databankrecht.

  4. Auteursrechtelijk gezien is het je eigen werk als je het zelf maakt vanaf een leeg vel papier. Dat er honderden vrijwel dezelfde werken liggen is niet relevant. Pas als je overschrijft, wordt het anders.

    Bij databankenrecht moet de verzamelaar maar eens aantonen dat hij substantieel ge?nvesteerd heeft in het aanleggen van de collectie, maar als dat lukt dan zou het kunnen.

  5. Fantastische sport toch, schaken? 🙂 Maar goed, auteursrecht is lastig met een schaakpartij, maar wat als je zelf een hele partij-verloop verzint? Ofwel, je schaakt tegen jezelf. Waarom iemand dat doet is twijfelachtigg maar je bent dan wel creatief bezig om je geheel eigen partij te verzinnen. De eerste 25 zetten zullen daar meestal wel standaard zetten worden die mogelijk ook in vele andere schaakpartijen naar voren komen, maar daarna, bij de afwikkeling naar het eindspel wordt het interessant. (Die partij zou je dan bijvoorbeeld kunnen beschrijven in een leesboek of om mee te nemen in een film.)

    Maar we kunnen het ook anders stellen. Een grote sponsor organiseert een tweekamp tussen twee grootmeesters, met als doel om na afloop alle partijen met een verslag in boekvorm te publiceren. Je krijgt dan een boek waar copyright op ligt en een hele schaakpartij uit dit boek citeren is wel een beetje veel. Denk hierbij ook aan de beelden van een voetbalwedstrijd en de herhalingen ervan die erna volgen. Mensen die tijdens de wedstrijd zelf verslag hebben bijgehouden kunnen natuurlijk wel al die zetten publiceren, maar mensen die uit de officiele boeken van de sponsor de zetten “citeren” komen misschien wel in problemen… Of niet?

  6. Auteursrecht denk ik niet veel soelaas bieden voor selecties. (gelukkig.) ‘Een selectie maken’ noem ik niet echt creatief hoor. Je kan het (met moeite) een intellectuele creatie noemen, maar om nou te spreken van een schepping waarin het stempel van de maker gaat me wat ver. De selectie is vaak (zo niet altijd) gebaseerd op een bepaalde systematiek. (De beste 10. De snelste 15. De laatste zoveel…). En dat maakt het dan best discutabel.

    Echter zou je voor de selectie wellicht aanspraak kunnen maken op het databankenrecht… Als je een ’top 10′ selectie gewoon copy-paste zou de oorspronkelijke maker vraagtekens kunnen zetten bij jouw eigen research. De bewijslast ligt misschien wel bij de oorspronkelijke maker. Maar als je bijvoorbeeld een ‘fout’ van de oorspronkelijke maker mee copy-paste, heb je wel wat te verklaren.

    Edit: ik lees net pas dat het databankenrecht al eerder is aangehaald in de comments. Het ontging mij de eerste leesronde. Excuus.

  7. Toch blijf ik mijn bedenkingen houden om partijen die door iemand in zijn eentje zijn bedacht, dus waar hij tegen zichzelf speelde. (Of tegen zijn eigen computer.) Daarnaast vraag ik mij af of de organisatie van een tweekamp ook gewoon de rechten op de gespeelde partijen kan claimen omdat de spelers sowieso een vergoeding en bonus krijgen en dus “in dienst van” de organisatie een aantal partijen spelen waarbij de winnaar dus een extra bonus krijgt. De organisatie -als “werkgever”, is dan in principe eigenaar van het wedstrijd-verslag en heeft dus de controle over hoe deze partijen gepubliceerd kunnen worden. Je zou in beide gevallen kunnen stellen dat je feiten noemt door de zetten te publiceren maar als de organisatie alleen maar onder voorwaarden verslaggevers toestaat en de zetten eerst via een site publiceert met een extra disclaimer op de site om hun rechten te beschermen, mag je dan nog steeds de zetten (feiten) publiceren? Je bent immers bij de website of bij het aanwezig zijn als verslaggever accoord gegaan met voorwaarden die een dergelijk feiten-verslag aan banden kunnen leggen.

    Volgens mij gebeurt dit overigens nooit, maar toch…

  8. De deelnemers hebben geen arbeidsovereenkomst dus kan er geen sprake zijn van een werkgeversauteursrecht. De organisatie zou via algemene voorwaarden kunnen bedingen dat de rechten naar haar moeten overgaan, maar zelfs dat zou ik twijfelachtig vinden.

    Op grond van de vrije nieuwsgaring (art. 10 EVRM) denk ik niet dat je botweg met je auteursrecht ieder verslag van een schaakpartij kunt aanpakken. Op zijn minst zal men kunnen citeren uit de zettenlijst.

  9. @Arnoud:

    Ok, naburig recht maar het punt blijft hetzelfde.
    Niet helemaal, want een schaker zal zich niet kunnen beroepen op een naburig recht (en een zanger niet op een auteursrecht).

    Dat er auteursrecht zich op een schaakpartij lijkt mij ook onwaarschijnlijk, maar er valt wel iets voor te zeggen. Een partij waarin iets anders tot uitdrukking wordt gebracht dan een strijd om de koning van de tegenpartij zou misschien wel auteursrechtelijk beschermd kunnen zijn. Een partij waarin op een of andere manier een origineel verhaal wordt verteld, bijvoorbeeld.

    Auteursrecht op een schaakprobleem lijkt me zo bezien wat lastiger. Ieder schaakprobleem lijkt mij een uiting van de regels van het schaakspel.

    Op de oplossingen van een ingewikkelde wiskundige vergelijking lijkt mij ook geen auteursrecht te zitten, en een schaakprobleem is niet veel anders dan zo’n oplossing.

    @Ren?:

    Om negatieve beeldvorming over schakers te voorkomen, is het misschien goed op te merken dat topschakers zich niet druk maken om het auteursrecht op hun partijen uit winstbejag of wereldvreemdheid, maar om te voorkomen dat de openingen die ze spelen tot in detail bekend worden en wereldwijd door toekomstige tegenstanders kunnen worden opgezocht en voorbereid.
    Ik denk dat het wel degelijk om winstbejag ging in die paar gevallen waarin erom is geprocedeerd. Het auteursrecht lijkt me niet erg geschikt om iets geheim te houden. Dat zal met strikte geheimhouding moeten.

    Auteursrechtelijk gezien is het je eigen werk als je het zelf maakt vanaf een leeg vel papier. Dat er honderden vrijwel dezelfde werken liggen is niet relevant.

    Ben ik op zich wel met je eens, maar misschien geeft dit wel een argument waarom er op schaakproblemen geen auteursrecht zit. Volgens Spoor/Verkade/Visser zit in de eis van oorspronkelijkheid (in EOK & PS) onder andere de eis van uniciteit: onafhankelijk identieke schepping is uitgesloten.

    Onafhankelijk identieke schepping lijkt me nooit voor 100% uitgesloten, dus enige flexibiliteit lijkt me hier wel op zijn plaats, maar misschien voldoen schaakproblemen inderdaad niet aan dit criterium.

  10. @Arnoud, bij grote toernooien worden spelers vaak betaald om in ieder geval te komen. Daar zitten dus ook andere contractuele voorwaarden aan vast die meestal niet bekend worden gemaakt. Als je aan een tweekamp meedoet en de winnaar krijgt EUR 100.000 en de verliezer “maar” EUR 50.000 dan verdienen beide spelers er aan, ongeacht de uitslag. Je kan dan ook stellen dat ze beiden EUR 50.000 ontvangen en de winnaar daar nog een bonus bovenop is. Misschien geen werk-overeenkomst maar toch een contractueel verband. En in dat contract kan dus bepaald zijn dat de rechten op deze partij van de organisator zijn.

    Natuurlijk kan vrije nieuwsgaring verslag doen van de wedstrijd, maar ze zullen dan aan het citaatrecht moeten voldoen. Op zijn minst dient de organisator genoemd te worden zodat duidelijk is wie er geciteerd wordt. Levert meteen extra aandacht op, en daar gaat het dus om. Je kunt volgens mij niet de zetten van de partij publiceren zonder de auteur erbij te noemen. Maar bij een schaakpartij wordt meestal de spelers al automatisch genoemd en vaak ook wel een verwijzing naar het toernooi waarin de wedstrijd is gespeeld en daardoor wordt aan het citaatrecht voldaan. Een automatisme die kennelijk onbewist al gebeurt. Mogelijk dat om deze reden ook niemand over auteursrechten heeft nagedacht.

    Maar hoe zit het dan met andere sporten? Denk aan voetbal, waarbij de beeldrechten voor erg veel geld worden verkocht en men ook niet zomaar een live verslag lijkt te kunnen maken?

  11. @Wim: Natuurlijk is er een contractueel verband, maar art. 7 Auteurswet is duidelijk: die bepaling geldt alleen voor een dienstverband. En daar is geen sprake van bij een schaker die tegen betaling een toernooi komt schaken.

    En in dat contract kan dus bepaald zijn dat de rechten op deze partij van de organisator zijn.

    Dat kan inderdaad, al moet het contract dan wel voldoen aan art. 2 lid 2 Auteurswet.

    Maar dan nog zal het effect nihil zijn wegens gebrek aan auteursrecht op schaakpartijen. (En mocht er toch auteursrecht zitten op die partijen, dan nog voegt de verplichting tot naamsvermelding niets toe, zoals je zelf al schrijft.)

    Maar hoe zit het dan met andere sporten? Denk aan voetbal, waarbij de beeldrechten voor erg veel geld worden verkocht en men ook niet zomaar een live verslag lijkt te kunnen maken?

    Op een voetbalwedstrijd zit geen auteursrecht: wie er in slaagt de wedstrijd te filmen, kan zonder inbreuk op het auteursrecht doen met dat filmmateriaal wat hij wil.

    Op een opname van een voetbalwedstrijd zit doorgaans echter wel auteursrecht, zolang er tenminste maar creatieve keuzes worden gemaakt bij het kiezen van de camera en het bedienen van de camera’s. Ook op het begeleidende commentaar zit natuurlijk auteursrecht.

    De truc bij voetbal is dan ook om de toeschouwers contractueel of op basis van de huisregels van het stadion te verbieden filmopnamen te maken (en op naleving van dat verbod toe te zien). Verder is er voor een optimaal beeldverslag natuurlijk medewerking nodig van de wedstrijdorganisatie, om op de beste plaatsen camera’s op te kunnen stellen en dergelijke.

Geef een reactie

Handige HTML: <a href=""> voor hyperlinks, <blockquote> om te citeren, <UL>/<OL> voor lijsten, en <em> en <strong> voor italics en vet.