Gemeenten zouden op grote schaal burgers bespieden op sociale media

Nederlandse gemeenten zouden op grote schaal meekijken met burgers op sociale media, zo las ik bij Nu.nl (op gezag van dit rapport). Controversieel is dat de gemeente onder meer nepaccounts gebruikt, terwijl dit niet zou zijn toegestaan. “Een methode die alleen politie en inlichtingendiensten onder strikte voorwaarden mogen inzetten”, aldus de nieuwssite. En dat terwijl 95 procent van de ondervraagde ambtenaren zegt dat hun gemeente aan online monitoring van burgers doet, en 54% dat er geen beleid op is. Hoe zit dat juridisch?

Het klopt dat politie en inlichtingendiensten alleen onder strikte voorwaarden undercoveroperaties mogen uitvoeren. En ja, met dat grote woord omschrijven we ook het aanmaken van nepaccounts om mensen online te volgen terwijl ze zich onbespied waren. Waarmee niet gezegd is dat ieder account van een agent automatisch een undercoveroperatie is: met een Instagram-account rondkijken naar “toegankelijk voor alle ingelogde gebruikers”-content is bijvoorbeeld geheel legaal. Het gaat om dingen als vrienden worden met mensen, in besloten groepen toegelaten worden of in privéconversaties dingen vernemen van mensen.

Die strenge regels zijn er omdat in het strafrecht de belangen groot zijn, en de zorgen over machtsmisbruik ook. Bij gemeentes is er de complicatie dat dit geen strafrecht is maar bestuursrecht, en daar zijn de regels vaak net even anders. Er is bij mijn weten in de Algemene Wet Bestuursrecht geen verbod op het undercover vergaren van inlichtingen. Helaas staat er ook niet expliciet dat het wél mag, behalve dan de generieke zin dat de opsporingsambtenaar bevoegd is “elke plaats te betreden met uitzondering van een woning zonder toestemming van de bewoner.” Ook moet iedereen meewerken en inlichtingen geven.

Het rapport wijst echter op een veel directer conflict: zo’n elektronisch volgen en monitoren is een vorm van elektronisch verwerken van persoonsgegevens die onder de AVG valt. En sterker nog, die verboden is onder de AVG omdat het door een overheidsorgaan gebeurt. Er is immers geen specifieke wettelijke regeling die het toelaat, zodat de grondslag onder de AVG ontbreekt. (De grondslag van het legitiem belang mag een overheidsorgaan niet gebruiken bij uitoefening van haar openbare taak.)

Er blijken ook gemeentes te zijn die de data bij een extern bedrijf inkopen. Ik lees dan de bekende idioterie dat “dit niet onder de privacywet valt omdat het om openbare gegevens gaat” of dat zo’n bedrijf een legitiem belang kan claimen bij haar bronnenonderzoek. Dat is gek maar doet voor de gemeente niet af dat zij voor verwerking van zulke gegevens een wettelijke grondslag nodig heeft.

Tot mijn (positieve) verbazing sluit het rapport dan zo af:

Binnen gemeenten wordt gemonitord om redenen die volstrekt begrijpelijk zijn, gelet op de juridische positie van de burgemeester en de maatschappelijke positie van de gemeente. Veel van de juridische eisen lijken in de praktijk nageleefd. Dat is niet vanwege kennis van een concreet juridisch kader. Want maar 21% van de medewerkers vindt het juridisch kader duidelijk. Toch lijken intuïtief of op basis van ethische overwegingen veel zaken goed te gaan. Zo worden er volgens respondenten in beperkte mate dossiers bijgehouden, zijn medewerkers terughoudend in het ‘doorklikken’ op profielen en geven ze aan dat ze voor online monitoring nooit (40%) of beperkt gebruikmaken van privéaccounts (38%) en nooit (67%) of beperkt gebruikmaken van nepaccounts (13%).
De zorg is wel dat gemeente denken “We hebben de mensen, we hebben de middelen, het lijkt te werken, en dus gebruiken we het.” Slechts één op de zes gemeenten betrekt de functionaris gegevensbescherming bijvoorbeeld bij monitoring. Dat kan dus grote problemen opleveren, inclusief schadeclaims door mensen die onterecht bekeken of gevolgd zijn. (Nog los van de praktische problemen zoals nepaccounts, of mensen die ‘grappig’ doen door bijvoorbeeld nepdrugs of zogenaamd de nieuwe auto te laten zien.)

Dit moet dus beter: een wettelijke regeling lijkt me zeker een goed idee. Mij is niet helemaal duidelijk waarom het rapport zegt dat dit niet in de APV mag maar een wet in formele zin vereist (een wet aangenomen door het parlement), volgens mij eist de AVG alleen dat er een wéttelijke regeling is en de APV is materieelrechtelijk gewoon een wet. Maar het is natuurlijk in ieder geval de beste route als de rijksoverheid de kaders stelt waarbinnen gemeenten mogen opereren, lijkt me.

Arnoud

 

10 reacties

  1. Toen ik dit nieuwsbericht las dacht ik dat het misschien wel het probleem is dat onze opsporingsdiensten (i.e. politie) zich niet bezighouden met het opsporen van allerhande zaken die de gemeente moet handhaven. Nu snap ik dat de politie nu geen tijd heeft om dit handhaaf-aspect voor de gemeente uit te voeren, maar als we willen dat alleen opsporingsdiensten opsporen moeten we niet taken waar dat opsporen voor nodig is aan andere overheidsinstellingen overlaten.

    1. Maar dat gebeurt nu toch ook al deels? BOA’s hebben deels taken van politieagenten overgenomen, dus wat mij betreft zou dat online ook zo kunnen. Hoewel ik liever meer politie dan BOA’s zie, maar we moeten roeien met de riemen die we hebben, dus meer BOA’s online zou dan prima kunnen.

  2. Voor de vraag of het undercover is of niet, maakt het daarvoor uit of de gebruikte naam een duidelijke nickname is of een persoonsnaam? Bijvoorbeeld “Joost Schuurman” of “VoetbalFan84”. Bij de nickname geeft je geen valse naam op, effectief zeg je alleen dat je je echte naam niet wilt delen.

    En wat als de ambtenaar zijn echte voornaam gebruikte zonder achternaam, is het dan nog steeds undercover?

    Of gaat het erom dat het niet duidelijk is dat dit “Joost van de gemeente Rotterdam” is? Daarop zou ik antwoorden dat het publieke informatie is geworden zodra jij willekeurige personen waar je niks vanaf weet in een groep binnenlaat.

    1. Volgens mij is een ambtenaar undercover als hij niet als zodanig herkenbaar is. De Awb eist normaal dat bij opsporingstaken de ambtenaar zich legitimeert, een uniform dragen is op zich genoeg in veel situaties. Dus of je je nou “Harm” noemt of “voetbalfan84”, je legitimeert je dan niet als “ambtenaar 1e klasse H. Dorknoper” en dat is het probleem.

      Inderdaad als iedereen binnen mag, zie ik het probleem niet.

  3. Je stelt dat ‘behalve dan de generieke zin dat de opsporingsambtenaar bevoegd is “elke plaats te betreden met uitzondering van een woning zonder toestemming van de bewoner.” Ook moet iedereen meewerken en inlichtingen geven.’

    Ik zie geen probleem om dat door te trekken naar ‘on-line’ plaatsen.

    Het is goed gebruik in een democratische rechtsstaat dat opsporingsambtenaren GEFUNDEERDE besluiten moeten nemen en daarom dossiers moeten aanleggen/bewijzen moeten bijhouden. Daar zal ook wel een wettelijke regeling voor zijn…. en daar heb je dan je grondslag onder de AVG.

    Immers: Als je online plaatsen MAG betreden, en een dossier MOET aanleggen van je bevindingen, dan is de verwerking van persoonsgegevens onvermijdelijk en daarmee dus blijkbaar bedoeld door de wetgever.

  4. Ik lees “elke plaats te betreden net uitzondering van een woning zonder toestemming van de bewoner” in deze moderne tijd iets ruimer dan alleen de fysieke woning van de betreffende burger. Een op privé geschakeld account op instagram of facebook o.i.d. is in mijn visie een verlengde van de woning. het gaat hierbij om een (elektronische) ruimte gekocht, gehuurd of geleend zuiver voor het uitsluitende gebruik van de “bewoner” en door hem specifiek daartoe uitgenodigde personen. Ik den dat we in de wetgeving aanpassingen moeten krijgen, die duidelijk maken dat we tegenwoordig meer ruimtes hebben dan die van baksteen/beton, om ons leven in te beleven. En dat, wanneer iemand aangeeft dit als privé te beschouwen en behandelen, dit even beschermd moet zijn.

    1. Een woning is geen normale ruimte. Een woning is speciaal en de uitzondering geld alleen voor woningen, niet voor alle ruimtes. De gemeente mag bijvoorbeeld wel in jouw garagebox naar binnen (als die niet verbonden is aan jouw woning). Hetzelfde geld voor een clubhuis. Veel mensen zullen hun garagebox als prive zien, maar de gemeente mag daar alsnog naar binnen.

      Digitale ruimtes als ruimte zien, is dus niet genoeg om de gemeente daar weg te houden. Als digitale ruimtes als ruimte gezien gaan worden, dan zal ik een besloten facebookgroep eerder zien als een clubhuis, en een clubhuis is iets waar de gemeente naar binnen mag.

      Als de groep alleen voor vrienden en familie is, dan zou het geen clubhuis zijn, maar dan kan de gemeente er ook niet inkomen. Pas als jij onbekenden (de gemeente ambtenaar die jij niet kent) toelaat, kan de gemeente pas zien wat er in de groep gebeurd. En als je dat doet, dan is het geen digitale woonkamer in een huis meer, maar een digitale voetbalkantine van een club waar iedereen lid van kan worden.

  5. Mij is niet helemaal duidelijk waarom het rapport zegt dat dit niet in de APV mag maar een wet in formele zin vereist (een wet aangenomen door het parlement), volgens mij eist de AVG alleen dat er een wéttelijke regeling is en de APV is materieelrechtelijk gewoon een wet.
    Is het geen probleem dat door het volgen van iemand uit de gemeente, ze indirect ook mensen volgen uit andere gemeenten, bijvoorbeeld als ze interacties registreren tussen personen.

  6. Er is een wettelijke regeling, De ambtenaar handhaver toezichthouder dient te controleren of iets naar waarheid is ingevuld. Dat kan niet als er niet gekeken mag worden naar de betreffende gegevens. Als je een FG nodig hebt om elke mogelijke handeling te gaan toetsen aan de AVG dan is de AVG een mislukking. Je hoeft ook niet elke handeling in het verkeer te gaan toetsen of iets wel zou mogen.

    1. Het gaat niet om controle van feitelijke details. Het gaat om stelselmatig volgen en observeren van vaak persoonlijk gedrag door ambtenaren die zich niet als zodanig bekend maken, op een plek waar mensen zich redelijkerwijs onbespied mogen voelen. Dat roept bij mij toch vragen op.

Geef een reactie

Handige HTML: <a href=""> voor hyperlinks, <blockquote> om te citeren, <UL>/<OL> voor lijsten, en <em> en <strong> voor italics en vet.