Gemeenten blijven nepaccounts gebruiken om burgers online te volgen

Verschillende gemeenten die nepaccounts inzetten om online informatie van burgers te verzamelen, stoppen daar niet mee. Dat las ik bij Nu.nl, dat zich baseert op onderzoek door de Volkskrant. Zo noemt de gemeente Tilburg het noodzakelijk om de privacy van ambtenaren te garanderen. Utrecht gebruikt in “uitzonderlijke gevallen” een geanonimiseerd account voor onderzoek naar illegale prostitutie. Dat verbaast gezien de ophef onlangs over het online undercover volgen en monitoren. Kennelijk leeft de gedachte dat het allemaal niet zo erg is, en bovendien toch alleen maar gaat om crimineel of onrechtmatig gedrag.

In mei werd bekend dat gemeenten op grote schaal meekijken met burgers op sociale media, “een methode die alleen politie en inlichtingendiensten onder strikte voorwaarden mogen inzetten”, aldus Nu.nl destijds. En dat terwijl 95 procent van de ondervraagde ambtenaren zegt dat hun gemeente aan online monitoring van burgers doet, en 54% dat er geen beleid op is. Dit mocht niet van de AVG, was toen mijn conclusie. Maar kennelijk zien gemeenten dat nu dus anders.

Inzicht krijgen in mogelijke ongeregeldheden, zoals rellen en demonstraties, en dus ook het monitoren van illegale prostitutie en misschien wel foutparkeren is dan de rechtvaardiging. Maar, zoals Jaap-Henk Hoepman terecht zegt, nog afgezien van de massaliteit en scope:

in plaats van op zoek te gaan naar mogelijk relevante advertenties en vervolgens te kijken door wie ze geplaatst zijn, wordt de volgorde omgekeerd: eerst worden mogelijk relevante, dus op voorhand verdachte, burgers geselecteerd waarvoor vervolgens gecontroleerd wordt of ze relevante advertenties hebben geplaatst (of anderszins ‘kwaad’ in de zin zijn). Dit draait ondermijnt de onschuldpresumptie: in plaats van op zoek te gaan naar een mogelijke dader van een bekend misdrijf, gaat de gemeente op zoek naar een mogelijk misdrijf bij een vooronderstelde dader.
En dan komen we bij een veel fundamenteler probleem: als je even zoekt, vind je al snel wel iets waar een vlekje op zit. Zeker als het gaat om wetgeving in het sociale domein, zoals uitkeringen. Het is algemeen bekend dat de regels ondoorzichtig zijn en dat normaal menselijk gedrag als keiharde criminaliteit wordt gezien – denk aan die wekelijkse tas met boodschappen aan je kind geven, een evidenter geval van fraude heb ik nog nooit gezien. Zei hij sarcastisch.

Ik zie bijvoorbeeld in rechtspraak regelmatig opduiken dat mensen spullen op Marktplaats verkopen. Dat is dus ook fraude: je moet die inkomsten wel opgeven, en als je te veel verkoopt dan ben je ondernemer en kom je dus niet meer in aanmerking voor een uitkering. Dit had je vooraf moeten melden, dus met terugwerkende kracht graag alles terugbetalen. Dat soort dingen.

Daar komt bij dat je door die massaliteit (je kunt automatisch en dus grootschalig scannen) je een heel onmenselijk proces creëert. Waar een ambtenaar nog even moet gaan kijken en zijn eigen juridische onderbuik mee kan laten wegen, kom je nu niet verder dan keyword analyse (pardon “artifical intelligence” als je niet uitkijkt) en daarna kan meneer of mevrouw in het bakje “verdacht van fraude” waarna meneer of mevrouw moet bewijzen daar niet te horen. Buitengewoon ergerlijk dus.

Arnoud

 

18 reacties

  1. Eens maar volgens mij lopen verschillende zaken door elkaar. Even kaf en koren scheiden: 1) gebruik anonieme accounts. 2) negeren onschuldpresumptie 3) online/digitaal ipv krant/analoog

    Ad 1. Begrijpelijk dat ambtenaren dit niet met naam en toenaam doen, maar je kan ook een account maken op naam van ‘Ambtenaar Gemeente X’ zodat je duidelijk zichtbaar bent (dus niet heimelijk). En anders dus niet doen tenzij het mag van de wetgever; Ad 2. Slechts indien sprake is van een legitiem opsporingsonderzoek door een bevoegd sociaal rechercheur en de zoekactie proportioneel is ten opzichte van de verdenking, zou dit m.i. mogen. Maar dan zit je al in het strafrecht met alle waarborgen van dien. Dat onderscheid moet wel even gemaakt worden en volgens mij gaat Jaa-Henk Hoepman daar aan voorbij. Ad 3. Politieke discussie: vinden we dit proportioneel? Kan je lang over discussiëren. Maar ik denk zelf dat het meer oplevert (en proportioneel is) wanneer andere typen dan bijstandsfraude prioriteit krijgen.

    1. De pijn is natuurlijk dat bij ad 2 het géén strafrecht wordt, maar gewoon in het (veel soepeler en overheidsvriendelijker) bestuursrecht blijft. Heel kort gezegd: als zij een snipper vermoeden vinden dat jij niet 100% opgeeft wat je bijverdient, dan ben jij fraudeur en moet alles terug, tenzij jij bewijst dat elke cent (of daar nu wat over gezegd is of niet) legaal verkregen is én opgegeven is als bijverdienste. Niks onschuldpresumptie, recht op een advocaat, opschortende werking of weet ik veel.

      Het is allang bekend dat er veel lucratievere opbrengsten zijn dan bestrijding van bijstandsfraude, zoals btw-fraude. Maar geen politicus durft het standpunt in te nemen dat ze “graaiers uit de bijstandskas” willen laten lopen, want dat kost je in de pers de kop. Dat dergelijke graaiers er niet of nauwelijks zijn, of dat de impact nihil is (de omvang van btw fraude is gelijk aan de totale uitgaven aan bijstand) dat doet allemaal niet ter zake.

      1. En daar kom je bij het fundamentele probleem. Zolang de 2e kamer het schandaal (‘Hoe kan het dat..’) en het vinden van een schuldige belangrijker vindt dan het oplossen van problemen, houd je de huidige bestuurscultuur in stand. En zal bescherming van de burger niet de boventoon voeren. Wat de 2e kamer bevestigde toen ze dezelfde dag na een debat over de toeslagenaffaire een motie aannamen waarin gevraagd werd de ruimte voor de rechter in te perken door een minimale straf te vragen.

        En meer on-topic: Facebook stelt in haar voorwaarden dat je onder je eigen naam moet opereren. Dat gebeurt hier dus niet, maar is blijkbaar geen belemmering voor zowel het gebruiken van de methode als het nemen van maatregelen tegen mensen?

  2. Ik begrijp niet waarom de minister van Binnenlandse zaken hier niet heel duidelijk op de rem trapt en alle gemeentes waarschuwt er onmiddellijk mee te stoppen. Het gebruik van nepaccounts is voorbehouden, onder voorwaarden, aan politie en inlichtingendiensten. Gemeenteambtenaren zijn geen van beide. Wat ze doen is dus in strijd met de wet. We, en daarmee bedoel ik dus eigenlijk de minister, kunnen toch niet toestaan dat gemeenten zomaar zelf gaan bepalen dat hun ambtenaren wel de wet mogen overtreden? Als die ambtenaren die uitkeringsfraude niet willen opsporen met accounts onder de naam van de gemeente, dan moeten ze een andere methode vinden om die opsporing te doen, eentje die niet in strijd is met de wet. Het doel kan de middelen niet heiligen, net als met in andere recente kuch kuch voorbeelden van wetsoverschrijdend gedrag door ambtenaren raakt dit de fundamentele uitgangsprincipes van een rechtsstaat; de overheid moet zich ook aan de wet houden. In de wet staat dat ze het niet mogen, dus moeten ze er ogenblikkelijk mee stoppen.

    1. Waar staat dat het is voorbehouden aan politie en opsporingsdiensten? Het probleem is nu net dat het niet expliciet verboden lijkt te zijn. En misschien kan het wél, als je de AWB welwillend leest.

      Het is niet zo dat als de politie het mag, dan andere diensten dus niet meer. Onder de AWB mogen ambtenaren best wel veel, meer zelfs dan onder het strafrecht.

      1. Dat haal ik uit het “alleen” in deze zin: “een methode die alleen politie en inlichtingendiensten onder strikte voorwaarden mogen inzetten”. Ik interpreteer “alleen” als “slechts politie en inlichtingendiensten”, oftewel “anderen niet”. Uit fragmenten uit het kamerdebat die ik zag leek dat idee ook te worden bevestigd, ik begreep daaruit dat het voorbehouden was aan die diensten. Uit je vraag lees ik dat dat wellicht niet klopt, dus hoe zit het nu? Kan het zo zijn dat politie en inlichtingendiensten het mogen onder strikte voorwaarden, en gemeenteambtenaren het ook mogen zonder die strikte voorwaarden?

        1. Ah, ik zie het nu. Dat is inderdaad raar, hoewel een citaat van Nu.nl had ik daar wel nuance bij kunnen aanbrengen. De complicatie is dat het Wetboek van Strafvordering (dat geldt voor politie) zegt dat er niets mag zonder specifieke bevoegdheid (of het moet om triviale dingen gaan die geen grondrechten schenden), ook de Wet op de Inlichtingendiensten regelt iets dergelijks maar de Algemene wet bestuursrecht (waar opsporing door gemeenteambtenaren over gaat) is hier stil over. Die zegt wat ambtenaren mogen (alle inlichtingen vorderen, overal behalve woningen binnengaan, etc) maar niet wat ze niet mogen. Daar zit dan een gat in de handhaving.

          1. Dan zit je toch gewoon in het staatsrechtelijk legaliteitsbeginsel? De overheid mag in beginsel niets, alleen dat waar ze bij of krachtens wet toe bevoegd is. Ik meen dat ‘lichte’ politiebevoegdheden geconstrueerd worden uit 141 Sv, maar ik zie zo snel geen bevoegdheid in de Awb die zo gelezen kan worden; misschien heeft de Participatewet ofzo nog verdergaande bevoegdheden maar dan had de gemeente zich daar wel op beroepen lijkt me.

            1. Terecht punt, het legaliteitsbeginsel bestaat ook in het bestuursrecht. Uit het rapport waar de heisa mee begon, haal ik dat men gewoon op artikel 172 Gemeentewet zit: “De burgemeester is belast met de handhaving van de openbare orde.” (pagina 84 van de pdf). Dat biedt dus in de basis een grondslag voor online handhaven, mits het binnen de gemeentegrenzen speelt (zie discussie over het online gebiedsverbod).

              Maar op p100 lees ik dat men uit de Awb geen nadere bevoegdheden kan halen voor stelselmatig online onderzoek, nog los van dat de AVG hier natuurlijk tegen in de wet staat. En op p104 merkt men op dat artikel 10 Grondwet alléén wetten in formele zin toelaat als grondslag voor een inbreuk op de privacy, waardoor een bevoegdheid uit artikel 172 Gw niet zou kunnen.

      1. Arnoud

        Als dit inderdaad formeel goedgekeurd is, maar dan is de ganse keten “naar boven toe” mee verantwoordelijk. Anders zou in een criminele organisatie ook niemand verantwoordelijk zijn voor een moord (bv.).

        Ik vrees voor de betrokken ambtenaren eerder dat het niet formeel en sluitend in besluiten is gegoten. “Hoe, wat, dat is nooit beslist beleid geweest hoor. Wij hebben er inderdaad wel even aan gedacht en uitvoerig over vergaderd, maar niet doorgedreven.”

      2. Ik kan me van mijn militaire dienstplicht herinneren, dat het je beroepen op het feit dat iets een opdracht is, niet zomaar kan. Je hebt daar de plicht om een opdracht te weigeren, indien die tegen het geldende recht in gaat. Dat je bereid moet zijn dit met duidelijke bewijzen te onderbouwen, mits men een procedure wegens de weigering begint, spreekt voor zich.

        1. Dat klopt, artikel 15 en 16 Wet militair tuchtrecht. Als het bevolen gedrag onrechtmatig is of jij te goeder trouw mocht denken dat het onrechtmatig was, dan handel je niet in strijd met het militair tuchtrecht. Zo’n constructie is er niet expliciet voor een ambtenaar in het algemeen, en bovendien heb je ook als militair het probleem dat er zo veel subtiele wetten zijn dat je het niet weet. Als jij ingezet wordt om een stad te beveiligen, mag jij dan ID’s noteren in een Google Docs spreadsheet of is dat in strijd met de AVG? Dat is toch andere koek dan of je krijgsgevangenen water mag weigeren.

  3. Het is algemeen bekend dat de regels ondoorzichtig zijn en dat normaal menselijk gedrag als keiharde criminaliteit wordt gezien – denk aan die wekelijkse tas met boodschappen aan je kind geven, een evidenter geval van fraude heb ik nog nooit gezien. Zei hij sarcastisch.
    Hoewel ik geen jurist ben, wil ik dit toch graag even nuanceren, omdat, zo blijkt maar weer, zo’n verhaal een eigen leven gaat leiden. Omwille van de privacy heeft de betreffende gemeente in eerste instantie geen details bekend gemaakt, maar door de ontstane commotie heeft zij naderhand e.e.a. toegelicht. De mevrouw in kwestie was op vakantie naar het buitenland geweest, had een auto en een motor en had dit niet gemeld bij de gemeente. Dat ben je wel verplicht als je gebruik maakt van de bijstand. Verder heb ik geen inzicht in hoe de gemeente zou hebben gehandeld als ze het netjes had gemeld.

Geef een reactie

Handige HTML: <a href=""> voor hyperlinks, <blockquote> om te citeren, <UL>/<OL> voor lijsten, en <em> en <strong> voor italics en vet.