Aan het leukste park van Amsterdam, het Sarphatipark, ligt het
grappigste boekwinkeltje van Amsterdam, Sporadisch Antiquarisch. Op
het eerste gezicht is het simpelweg een woonhuis met brede, lage
vensterbanken. Pas als je dichterbij komt valt je op dat in een van
die vensterbanken een rijtje boeken staat. Achter het raam zie je een
bordje met de boodschap dat als je een van die boeken wilt kopen, je
1 euro in de brievenbus moet gooien. Het boek mag je dan meenemen.
Mijn postbus staat in dezelfde wijk, dus ik kom regelmatig langs dat winkeltje. Op een dag trok daar Prosper Melis’ “De Wonderbaarlijke Luchtreizen van Doctor Fast” mijn aandacht. Als Project Gutenberg- vrijwilliger ben ik altijd op zoek naar materiaal om te digitaliseren, maar dit werk leek me net iets te jong om vrij van auteursrechten te zijn (onder “jong” versta ik uiteraard niet enige redelijke interpretatie van dat woord). Daar ik toch geïnteresseerd was, schreef ik de gegevens op om thuis eens eerst wat onderzoek te doen.
Prosper Melis was een Vlaamse auteur die leefde van 1803 tot 1870. Het is niet duidelijk wanneer hij zijn Luchtreizen schreef, maar laten we aannemen dat dat rond 1850 was. Ik weet niet of het ooit tijdens zijn leven is uitgegeven, tijdens mijn zoektocht kwam ik enkel versies uit 1929 en 1937 tegen. Dat betekent dat het boek te “jong” is voor Project Gutenberg, want dat moet zich aan het Amerikaans recht houden, en dat betekent voor boeken die niet oorspronkelijk in de VS werden gepubliceerd dat ze van voor 1923 moeten zijn om opgenomen te kunnen worden.
Maar er was meer aan de hand. Het boek was geïllustreerd door ene Elza van Hagendoren. Van haar kon ik wel een geboortedatum vinden, maar niet een sterftedatum. Twee jaar geleden zou ze 98 geweest zijn, onwaarschijnlijk maar niet onmogelijk. Stel dat ze niet ouder is geworden: dan zou het auteursrecht op een boek dat rond 1850 voor commerciële exploitatie is geschreven, niet voor 2077 verlopen.
Er zitten wat haken en ogen aan dit verhaal. In de eerste plaats kun je het niet meer verifiëren. Als ik nu in de catalogus van de Koninklijke Bibliotheek zoek, kan ik het boek van Melis niet meer vinden. Daarnaast kan het natuurlijk ook goed zijn dat er wel een eerdere uitgave van het boek is, die alleen niet te vinden is in de catalogi van nationale bibliotheken. En ten slotte is er een theorie onder ons juridische leken die stelt dat in elk geval de tekst van het boek, mits vóór 1937 gepubliceerd, in het publiek domein van de Europese Unie is. Een uitgever als Project Gutenberg zou zich dus tot de tekst kunnen beperken.
Hoe uitzonderlijk dit geval ook is op het moment, er is een kans dat deze lange duur van auteursrecht regel wordt. Het bestrijden van het lichamelijk verval dat op hoge leeftijd optreedt is iets wat pas sinds kort met enige ijver door de medische wetenschap wordt opgepakt. De vergrijzing en daarmee de opkomst van een brede laag vermogende ouderen in het Westen zal daar wellicht iets mee van doen hebben. Het gevolg kan zijn dat zowel de gemiddelde als de maximale leeftijd van de mens binnenkort flink wordt verhoogd.
Een reden die traditioneel wordt gegeven voor het tot obscene lengtes oprekken van de duur van het auteursrecht is dat auteurs steeds langer leven. Dat auteurs vroeger eerder stierven is echter een fabeltje. Auteurs in 1900 leefden even lang als auteurs in 2000, ondanks dat de mens gemiddeld steeds ouder werd. Dit komt, omdat de gemiddelde leeftijd in 1900 voornamelijk gedrukt werd door kindersterfte. Tegen de tijd dat je boeken schreef was je zeg maar voorbij het gevaarlijke punt.
Als je 1+1 optelt, kun je alleen maar concluderen dat als het aan de politiek ligt, het auteursrecht tot 140 jaar na de dood van de auteur zal duren, en die dood zal ook nog op zich laten wachten, en wachten, en wachten….
Branko Collin is een vrijwilliger van Project Gutenberg, de digitale bibliotheek van boeken die (voor het grootste deel) tot het publiek domein zijn teruggekeerd. Net als de oprichter van het project, Michael Hart, vindt hij dat hij veel minder van het auteursrecht afweet dan zou moeten, en veel meer dan hij wil. Tien jaar geleden vond Branko het document “10 Big Myths about copyright explained” van Brad Templeton briljant, nu achterhaald.